مي دانيم بنا بر قابليت اين ساز (و البته اكثر سازها) مدت زماني كه اين ساز كاملا كوك مي ماند با نظر به مطالب فوق الذكر مدت كمي است و معمولا ذر طي مدت دو ، سه يا چهار روز ۲۰ الي ۵۰ در صدِ كوك سنتور خالي مي شود ( البته كيفيت سنتور نيز در زمان و درصدِ بالا تأثير مستقيم دارد ولي از آنجائيكه ۹۰ درصدِ هنرجويان از سنتور مشقي استفاده مي كنند با اين فرض ماندگاريِ كوكِ سنتور به حداقل زمان ممكن كاهش پيدا مي كند)

با احتساب اين امر نتيجتا در مدت آن يك ماه هنرجو تنها فقط چند روز با سنتور كوك شده تمرين مي كند و مابقي تمرينات او همه با ساز ناكوك انجام مي پذيرد. با توجه به مطالب فوق بي دليل نيست كه گوشِ هنرجويانِ سنتور به مراتب ديرتر از هنرجويانِ سازهاي ديگر پرورش مي يابد و تا مدتهايِ مديد قادر نخواهند بود صدايِ اصلي و دقيقِ نتها را تشخيص دهند.

كم نيستند هنرجويانِ سنتوري كه بعد از گذشتِ ۵ ، ۶ ، يا ۷ سال هنوز قابليت كوكِ صحيح و دقيقِ سازِ خود را ندارند مگر عده اي قليل كه با پشتكار و علاقه سعي مي كنند در همان سالهايِ اوليه مشكلِ خود را با كوكِ ساز تا اندازه اي حل كنند.

تنها دليلي كه هنرجويان سنتور از دستگاه شور شروع به آموختن مي كنند و اغلب تا چند سال در همان كوك باقي مي مانند مشكلات كوك اين ساز براي تغيير از دستگاهي به دستگاهي ديگر براي نواختن آهنگهاي متنوع ديگر مي باشد. البته انتخاب دستگاه شور كه وسيع ترين دستگاه ايراني است با توجه به اين محدوديت درست به نظر مي رسد.

اين يكنواختي گاهي باعث خستگي استاد و گاه شاگرد مي شود و در بعضي موارد باعث سوء تفاهم از جانب شاگردان مي شود كه فكر مي كنند بسياري از آهنگها را نمي توان با سنتور اجرا كرد يا براي نواختن آهنگهاي جديد بايد از خوانِ كوكِ سنتور عبور كنند و حتا در صورت موفقيت ديگر قادر نخواهند بود قطعات و آموخته هاي قبلي خود را مرور كنند يا بايد بپذيرند كه دائما بايد دست به كليد (وسيله كوك سنتور) و آماده ي كوك ساز باشند تا آن قطعه اي كه مي خواهند بنوازند.

در غير اين صورت اين تصور پيش مي آيد كه براي هر بار كوك در دستگاه جديد بايد ساز خود را به كلاس برده تا استاد آنرا كوك كند. شايد از همين جا فكر داشتن سنتورِ ديگري به عنوان سنتور دوم و تحمل بار هزينه ي اضافي براي خريد آن به ذهنِ هنرجويان خطور كند. به طور يقين عاقلانه تر آن است كه سنتور دوم به مراتب بايد بهتر از اولي باشد و متعاقب آن كنار گذاشتن هزينه اي چند برابر دفعه ي اول جهت تهيه ي ساز دوم را مي طلبد.

گمان اينكه هر هنرجويِ سنتور بايد حداقل دو ساز داشته باشد تا بتواند آهنگهاي متنوعتري را درس بگيرد و بنوازد ممكن است دليل بر كناره گيري زود هنگام شاگردان از ادامه ي تعليم اين ساز گردد. مجموعه ي اين عوامل مي تواند موجب ايجاد يك تأثير نامطلوب و منفي روي روحيه ي هنرجويان را داشته باشد.

چند راه براي حل اين مسئله تا حد قابل قبولي وجود دارد.

چند راه ممكن براي تعليم كوك ساز به هنرجويان سنتور:

۱- آموزش كوك سنتور به طريقه ي سنتي(با تكيه بر گوش): كار و تمرين بر روي اصوات تا گوش هنرجو قادر به تشخيص صداي درست شود. اين روش البته مستلزم صرف وقت زيادي است و كار و انرژي فراوان را هم از طرف معلم و هم از طرف شاگرد نياز دارد.

با توجه به اين كه مي دانيم معمولا ساعات كلاس موسيقي به طور ميانگين نيم ساعت است. چگونه تدريس هم فن سنتور و هم كوك آن در اين زمان ميسر است ؟ يا اينكه معلم با صرف وقتي اضافه تر از آن نيم ساعت طريقه ي كوك كردن را به هنرجو تدريس كند كه در نتيجه تحميل هزينه ي اضافي خواه يا نا خواه بر دوش هنرجو خواهد بود.

البته واضح است كه هيچ هنرجويي در هيچ رشته ي سازي در اوايل كار يعني هنوز تا وقتي كه با صدا ها از طريق درست ضربه زدن به سيم و نواختن آهنگ آشنا نشده معلم قادر به تدريس كوك نخواهد بود به ويژه در مورد ساز سنتور. حتا با اين فرض اگر اين مراحل نيز انجام بگيرد به طور قطع آموزش چگونگي كوك و تشخيص صداي درست حداقل چند سال به طول مي انجامد.

۲- توصيه ي معلم به شنيدن آثار موسيقيِ مربوط كه باعث تقويت گوش هنرجو مي شود. اين امر كه البته بهترين روش به نظر مي رسد نيز مدت زمانِ زيادي طول خواهد كشيد تا گوش هنرجو پرورش يابد و تا آن زمان به علت مشكلاتي كه در بالا ذكر شد مدتها بايد با ساز ناكوك تمرين كند (كه اين خود موجب تأخير در پرورش گوش او ميشود) تا زماني كه مهارت كوك را از طريقِ شنيداري حاصل كند.

۳- استفاده از تيونر براي كوك سنتور: عقيده بر اين است كه مقامها و فواصلِ موسيقيِ ايراني را بر مبناي تشخيص گوش مي توان دقيق شناخت و كوك كرد و دستگاه هاي كوك موجود (تيونر) قادر نيستند كه فواصل دقيق كوكهاي گامهاي ايراني را بدهند.

به چند دليل استفاده از تيونر را براي كوك سنتور پيشنهاد ميكنم:

۱- درست است كه گرفتن فواصل دقيق گامهاي ايراني با تيونر امكان پذير نيست ولي به اين علت، درست به نظر نمي رسد كه شاگرد را با سنتورِ ناكوك تا چند سال رها كرده به اين بهانه كه تيونر فاصله هاي دقيق را براي كوك به او نمي دهد و بايد سالها بگذرد تا گوش هنرجو به طور نسبي يا كامل پرورش يافته تا قابليت انجام كوك را پيدا كند.

۲- همين امر كه هنرجو چندين سال با ساز ناكوك تمرين مي كند اين خود عاملي است كه پرورش گوش او را نه تنها عقب مي اندازد بلكه از آنجائيكه چندين سال اصوات نادرست شنيده گوش او دچار ناهنجاري مي شود به طوريكه اصلاح اين خطا خود زمان قابل توجهي را مي طلبد.

۳- مسئله ي ديگر زمان است. شايد قديمتر وقت و فكر مردم آزادتر بوده به طوريكه مي توانستند روزي چند ساعت به تمرين كوك و موارد مربوط بپردازند. امروز با توجه به محدوديت زمان، از چند هزار هنرجو يك نفر فرصت دارد تا روزي چند ساعت فقط به كوك اختصاص دهد؟ بنابراين جهت از دست ندادن زمان، تيونر مي تواند صرف زمان براي كوك را به حداقل برساند ضمن اينكه بهره وري آن نيز قابل قبول مي باشد.

۴- وقتي هنرجو سالها با سازي كه حداقل ۹۰ درصد آن كوك بوده تمرين كرده گوش او حدالامكان از ناهنجاري هاي صوتي به دور بوده و بعدها مي تواند با شنيدن آثار موسيقي مراجعِ كوك، فاصله هاي درست موسيقي ايراني را فرا گيرد و رفته رفته مي تواند با تكيه به گوش خود، سازش را كوك نمايد.

نكته ي قابل ذكر اين است كه براي آموزش كار با تيونر دانستن تئوري موسيقي و فواصل و گامهاي ايراني ضروري نيست بلكه فقط لازم است موضوعات و موارد مربوط به اين كار را به هنرجويان درس داد تا بتوانند قطعات درس گرفته شده ي خود را با سنتوري كه حداقل ۹۰ درصد آن كوك است اجرا كنند و لذت ببرند و آموزش تئوري موسيقي مربوط به فواصل و گامها را در آينده به آن بپردازند.

چرا كه هدف از كار با تيونر براي كوك سنتور آسان تر كردن كار است وگرنه اگر قرار باشد قبل از پرداختن به اين موضوع ابتدا معلم تمام مباحث راجع به تئوري موسيقي را به هنرجو بياموزد مشكل چند برابر خواهد شد و گذشتن از خوانِ كوك سنتور بيش از پيش دشوارتر و طولاني ترخواهد شد. در مقاله ي بعدي طريقه ي عملي استفاده از تيونر را براي كوك سنتور را شرح خواهم داد.

نتها به زبان لاتين عبارتند از : دو C – ر D – مي E – فا F – سل G – لا A – سي B براي كوك سنتور با تيونر به چند علامت نياز داريد:

بكار : محل اصلي نُت

بِمُل: نيم پرده (۲/۱) پائين تر از جاي اصلي

كُرُن: ربع (۴/۱) پرده پائين تر از جاي اصلي

ديِز: نيم پرده بالاتر از جاي اصلي نت

با عرض پوزش شكل اين علامات را نتوانستم بنويسم و كنار آنها بگذارم خواهشمندم براي ديدن و آشنا شدن با شكل اين علامات به كتاب “دستور سنتور، استاد فرامرز پايور ” مراجعه كنيد. ذكر كاربرد اين علامات جهت آگاهي از كاركرد آنها بوده اما شما براي كوك احتياجي به دانستن آنها نداريد بلكه كاملاً مطابقِ روش زير عمل نمائيد.

و اما تنظيم تيونر

۱-ميزانِ هرتز (Hz) تيونر ها قابل تنظيم هستند معمولاً در محدوده ي ۴۳۵ تا ۴۴۵٫ پيشنهاد مي كنم تيونر را بر روي ۴۳۵ هرتز تنظيم كنيد به اين دليل كه شما در ابتداي كار و تجربه كردن كوك سنتور هستيد و نبود مهارت لازم مي تواند منجر به پاره شدن سيمهاي سنتور بشود ولي با تنظيم بر روي ۴۳۵ اين احتمال كاسته مي شود و درصدي از خطاي شما را پوشش مي دهد.(استاندارد ۴۴۰ مي باشد)

۲-بعضي از تيونر ها حق انتخاب علامت بمل يا ديز را به شما مي دهند، شما روي علامت بمل تنظيم كنيد. اگر تيونر شما چنين انتخابي نداشت لازم به تنظيم آن نيستيد.

۳-برخي از تيونرها نت پايه ي آنها قابل تغيير است، شما بر روي نت دو (C) تنظيم كنيد.(اين علامت در مركز تيونر واقع است)

تيونر

توضيح اينكه اگر تيونر شما از نوعي است كه داراي علامت كرن مي باشد بهتر است از آن براي كوك ربع پرده ها استفاده نكنيد چرا كه اين علامت به شما ربع پرده ي گامهاي عربي را مي دهد نه فاصله ي ربع پرده ي ايراني. براي كوكِ ربع پرده ها با توجه به راهنمايي و فرمولي كه در ادامه مطلب آمده احتياجي نداريد كه حتماً از تيونري استفاده كنيد كه داراي ربع پرده يعني علامت كرن باشد بلكه با تيونر هاي معمولي كه فقط داراي اين دو علامت (ديز و بمل) هستند نيز قادر به كوك خواهيد بود.

کوک سنتور در دستگاه های مختلف

برای نوازندگی در دستگاه های مختلف باید کوک ساز را مطابق با آن دستگاه تنظیم کرد کوک شور به عنوان کوک دستگاه مادر شناخته می شود و با این کوک می توان آوازهای ابوعطا، دشتی، بیات ترک و افشاری را نیز نواخت. در ادامه به معرفی کوک های رایج برای نوازندگی در دستگاه های مختف سنتور می پردازیم. در معرفی کوک نام نت هر خرک را معرفی می کنیم که این نت در سیم های زرد و سفید و پشت خرک ممکن است متفاوت باشند و شمارش خرک ها از پایین به بالا است.

کوک دستگاه شور

خرک اول: نت می کرن در سیم های زرد و سفید و پشت خرک
خرک دوم: نت فا برای تمام سیم ها
خرک سوم: نت سل برای تمام سیم ها
خرک چهارم: نت لا کرن برای سیم های زرد و سفید و لا بمل سیم پشت خرک
خرک پنجم:سی بمل برای تمام سیم ها
خرک ششم: نت دو برای همه سیم ها
خرک هفتم: نت ر بکار برای سیم های سفید و پشت خرک و سیم زرد ر کرن
خرک هشتم: نت می بمل برای همه سیم ها
خرک نهم: نت فا برای همه سیم ها

مراحل کوک کردن سنتور

در این قسمت به صورت گام به گام کوک کردن سنتور را آموزش می دهیم تا همه هنرجویان بتوانند به راحتی ساز خود را کوک کنند. برای کوک کردن سنتور نیاز به یه یک تیونر دارید که می تواند دستگاه تیونر و یا اپلیکیشن تیونر بر روی موبایل باشد. یک آچار کوک نیز برای چرخاندن و کوک کردن گوشی نیاز است که در هنگام خرید سنتور آن را تهیه می کنید. 

نحوه استفاده از آچار کوک و تیونر

تیونر یک دستگاه است که در فرکانس های مختلف نت سیم های ساز را نشان می دهد. می توانید از دستگاه تیونر و یا اپلیکیشن موبایل آن استفاده کنید. پس از روشن کردن تیونر فرکانس دستگاه را باید مشخص کنید. فرکانس استاندارد برای کوک کردن 440 هرتز است که دستگاه به صورت پیش فرض روی همین فرکانس قرار دارد. برخی از نوازندگان نیز از فرکانس های بالاتر و یا پایین تر برای کوک کردن استفاده می کنند.
آچار کوک یک وسیله قلزی برای کوک کردن سنتور است که در یک بخش آچار یک سوراخ برای قرار گرفتن گوشی های سنتور وجود دارد. آچار کوک باید روی گوشی سنتور تنظیم شود به طوری که گوشی در آن قرار گیرد و بتوان گوشی را با استفاده از آچار چرخاند.

شروع کوک کردن ساز در خرک اول

• تیونر را روشن کرده و نزدیک ساز قرار دهید.
• آچار کوک را در گوشی مربوط به سیم های سفید خرک اول قرار دهید که در یک ردیف قرار گرفته اند. از پایین ترین گوشی شرع کنید.
• با ته مضراب به سیمی که اچار کوک روی گوشی آن قرار گرفته ضربه بزنید تا صدا سیم توسط تیونر شنیده شود.
• به علامت روی تیونر توجه کنید اگر نت های پایین تر از می( مانند نت های ر و دو) بود باید گوشی را در جهت سفت شدن سیم سیم به آرامی بچرخانید تا روی نت می کرن تنظیم شود. و اگر نت های بالاتر از می کرن مانند فا و سل بود باید گوشی را در جهت شل شدن سیم بچرخانید.
• علامت نت می در تیونر حرف E است. اما نت های کرن در تیونر ها نمایش داده نمی شوند و برای تنظیم نت می کرن باید سیم را روی نت می بمل تنظیم کرده و کمی سیم را سفت کنید تا روی 50+ می بمل (Eb) قرار گیرد که همان نت می کرن است.
• هر چهار سیم سفید خرک اول که در یک ردیف قرار دارند را به ترتیب روی نت می کرن کوک کنید.
• سیم های زرد خرک اول را نیز مانند سیم سفید روی نت می کرن کوک کنید با این تفاوت که یک اکتاو بم تر کوک می شود. برای مشخص شدن شد اکتاو یک عدد در کنار نت قرا میگیرد که برای سیم سفید عدد 4 و در سیم زرد عدد 3 است که نشان دهنده یک اکتاو بم تر بودن است.

کوک کردن سیم های پشت خرک

سیم های پشت خرک که سیم های سفید هستند با تنظیم خرک کوک می شوند. خرک را به آرامی در جهت افقی حرکت دهید تا نت آن ها تنظیم شود. این کار را بسیار آرام انجام بدهید چون با تغییرات جزئی کوک سیم پشت خرک تغییر می کند.
معمولا خرک هایی که نت سیم پشت خرک آن ها با سیم سفید متفاوت باشد نیاز به جابه جایی دارند به عنوان مثال در کوک شور خرک چهارم را کمی به سمت راست بکشید.
با یکبار تنظیم خرک دیگر نیازی به تنظیم مجدد ندارید مگر اینکه بخواهید در دستگاه های دیگر ساز خود را کوک کنید.

برای سایر خرک ها و سیم ها نیز طبق همین مراحل عمل کنید و ساز را در دستگاه مود نظر خود کوک کنید.

نکات مهم هنگام کوک کردن سنتور

• آچار کوک را به آرامی بچرخانید تا سیم های سنتور زیاد سفت نشوند چون ممکن است سیم ها پاره شوند.
• در هنگام کوک کردن دست و صورت خود را نزدیک سیم قرار ندهید تا اگر سیم پاره شد به شما آسیب نزند.
• در صورت کهنه بودن سیم ها قبل از کوک کردن سیم های ساز خود را تعویض کنید.
• از قرار دادن ساز در محیط سرد یا گرم خودداری کنید چون باعث خارج شدن ساز از کوک می شود.